اختلال دلیریوم (Delirium)
اختلال دلیریوم (Delirium)
ماهیت، علل، تظاهرات بالینی و ملاحظات تشخیصی
چکیده
دلیریوم یک اختلال عصبی–شناختی حاد و تهدیدکننده است که با اختلال ناگهانی در توجه، آگاهی و عملکرد شناختی شناخته می‌شود. این اختلال معمولاً در پاسخ به یک وضعیت پزشکی، مصرف یا ترک مواد، عفونت‌ها یا عوامل محیطی ایجاد می‌شود. تشخیص به‌موقع دلیریوم اهمیت حیاتی دارد زیرا درمان‌پذیر است و در صورت عدم مداخله می‌تواند به پیامدهای خطرناک منجر شود.
مقدمه
اختلال دلیریوم یکی از شایع‌ترین اختلالات روان‌پزشکی در بیماران بستری، خصوصاً سالمندان، است. ویژگی اصلی آن شروع ناگهانی و نوسانی علائم است. برخلاف زوال‌عقل‌ها، که روندی تدریجی دارند، دلیریوم می‌تواند در چند ساعت تا چند روز ایجاد شود. شناخت تفاوت این دو برای تشخیص صحیح ضروری است.
تعریف دلیریوم
بر اساس DSM-5-TR (2022)، دلیریوم به‌صورت موارد زیر تعریف می‌شود:
1. اختلال در توجه و آگاهی (کاهش توانایی تمرکز، حفظ یا تغییر توجه).
2. ایجاد تغییر شناختی اضافی مانند اختلال حافظه، بی‌نظمی زبان، اختلال ادراک یا جهت‌پریشی.
3. شروع حاد و سیر نوسانی طی روز.
4. وجود عامل فیزیولوژیک زمینه‌ای (بیماری جسمانی، مسمومیت، ترک مواد، چند دارویی، کمبودها…).
5. اختلال قابل توضیح بهتر توسط اختلال عصبی–شناختی دیگر نیست.
علل و عوامل خطر
اختلال دلیریوم معمولاً چندعاملی است. برخی عوامل مهم عبارت‌اند از:
۱. عوامل پزشکی و فیزیولوژیک
عفونت‌ها (به‌ویژه UTI و پنومونی)
اختلالات متابولیک
هیپوکسی
سکته یا آسیب مغزی
کم‌آبی بدن
نارسایی کلیه و کبد
۲. داروها و مواد
بنزودیازپین‌ها
آنتی‌کولینرژیک‌ها
مواد افیونی
الکل (به‌ویژه Delirium Tremens هنگام ترک)
۳. عوامل روانی–اجتماعی
بستری شدن در ICU
فقدان خواب
محرومیت حسی یا تحریک بیش از حد
سن بالا (بیشترین عامل خطر)
تظاهرات بالینی
علائم دلیریوم ممکن است در طول شبانه‌روز شدت و ضعف پیدا کنند.
ویژگی‌های اصلی
کاهش سطح هوشیاری
بی‌قراری یا کندی روانی–حرکتی
توهمات (معمولاً بصری)
اختلال در چرخه خواب–بیداری
جهت‌پریشی به زمان، مکان یا فرد
اختلال شدید توجه (مهم‌ترین علامت)
انواع دلیریوم
Hyperactive: تحریک‌پذیری، پرحرفی، بی‌قراری
Hypoactive: بی‌تفاوتی، کندی، خواب‌آلودگی (شایع‌تر و کمتر تشخیص داده می‌شود)
Mixed: نوسان بین دو حالت
تشخیص افتراقی
تشخیص دلیریوم باید از اختلالاتی نظیر موارد زیر تفکیک شود:
زوال‌عقل (Dementia) → شروع تدریجی، نوسان کمتر
اسکیزوفرنیا → عدم شروع ناگهانی و تغییر سطح هوشیاری
مانیا یا افسردگی شدید → هوشیاری معمولاً حفظ شده است
درمان و مدیریت
درمان مؤثر دلیریوم شامل موارد زیر است:
۱. درمان علت زمینه‌ای
مهم‌ترین و اصلی‌ترین مداخله است (مثلاً درمان عفونت، اصلاح الکترولیت‌ها، قطع داروی مؤثر).
۲. مداخلات محیطی
تثبیت چرخه خواب–بیداری
کاهش محرک‌های اضافی
حضور فرد آشنا
هیدراتاسیون کافی
۳. مداخلات دارویی (در صورت نیاز)
داروهای ضدروان‌پریشی با دوز پایین (مانند هالوپریدول یا ریسپریدون)
اجتناب از بنزودیازپین‌ها مگر در دلیریوم ناشی از ترک الکل
پیش‌آگهی
دلیریوم در صورت تشخیص زودهنگام اغلب قابل برگشت است، اما در سالمندان یا بیمارانی با وضعیت جسمانی وخیم می‌تواند منجر به:
افزایش مدت بستری
افزایش احتمال زوال‌عقل در آینده
افزایش مرگ‌ومیر
بنابراین مداخله فوری و مدیریت صحیح ضروری است.
—
منابع
1. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5-TR). 2022.
2. Inouye, S. K., et al. “Delirium in Older Persons.” New England Journal of Medicine, 2014.
3. Maldonado, J. R. “Delirium Pathophysiology: An Updated Hypothesis of the Etiology of Acute Brain Failure.” Psychosomatics, 2018.
4. Marcantonio, E. R. “Delirium in Hospitalized Older Adults.” New England Journal of Medicine, 2017.